ჯვარი, როგორც იესო ქრისტეს მიერ სამყაროს გამოხსნის იარაღი, ეკლესიის დაარსების დღიდან ქრისტიანთა შორის უდიდესი თაყვანისცემის საგანი იყო. თუმცა ცნობილია, რომ ჯვარის გამოსახულება ქრიტიანობამდე გაცილებით ადრე არსებობდა. პირველი ნიშანი მეცნიერებმა ზედა პალეოლითის ეპოქაში შეამჩნიეს, ნეოლითში კი ეს სახე უკვე ფართოდ გავრცელებული ჩანს. ჯერჯერობით დაუდგენელია ჯვრის აღმოცენების კონკრეტული მოტივი. ერთ-ერთი ვერსიის თანახმად, ჯვარი ქვეყნიერების ოთხი მხარის სიმბოლურ გამოსახულებად მიიჩნევა. ჯვრის სხვადასხვა ფორმები გვხვდება აზიისა და აფრიკის მრავალი ერის კულტურაში. როგორც წესი, ჯვრის სიმბოლიკა უკავშირდებოდა სამყაროს, კოსმოსს, ზეცისა და მიწის, ან დროისა და სივრცის ურთიერთშეპირისპირებას. ჯვრის გამოსახვა ასევე უკავშირდება ციფრების სიმბოლურ მნიშვნელობას.
ჯვრის სიმბოლო რომის იმპერიაში საყოველთაოდ IV საუკუნის მიწურულს დამკვიდრდა. ტრადიციულად, ეს უკავშირდება იმპერატორ კონსტანტინე დიდის სახელს, რომელიც თავისი ლაშქრით მტრის წინააღმდეგ ჯვრით გაემართა და მტერს სძლია. მას შემდეგ ჯვარი გამარჯვების სიმბოლოდ იქცა.
ქრისტიანობაში ჯვარის კულტის გაჩენას მაცხოვრის ჯვარცმასთან აქვს კავშირი. სიტყვა “ჯვარი” ლათინური “crux”-დან წარმოიშვა, რაც “ხე“-ს ნიშნავს. ასევე არსებობს ზმნა “cruciare”, რომლეიც ითარგმნება, როგორც “წამება“. ძველად სხვადასხვა ხალხები, უმთავრესად კი რომაელები ჯვარს იყენებდნენ, როგორც სიკვდილით დასჯის ყველაზე სამარცხვინო იარაღს.
თავად ჯვრის ფორმა, ქრისტიანული გაგებით, სამყაროს ოთხი მიმართულების სიმბოლოდ გაიაზრება, ამასთანავე, გამოხატავს სამყაროში არსებულ ოთხ უმაღლეს ინსტანციას: სიგრძეს, სიმაღლეს, სივრცესა და სიღრმეს.
ჯვარი „ცხოველმყოფელ ძელად“ იწოდება, რაც ძველი ქართული სიტყვაა და ითარგმნება, როგორც „სიცოცხლის მიმნიჭებელი“. მართლმადიდებელთათვის იგი სიკვდილისა და ჯოჯოხეთის მეუფებაზე სიცოცხლის გამარჯვების სიმბოლოა. იესო ქრიტემ ჯვრით სიკვდილს სძლია. მასზე შეიწირა მსხვერპლი, მისი მეშვეობით მოხდა დაცემული კაცობრიობის გამოხსნა. რის შემდეგადაც მარადიული სიცოცხლის მოპოვების შესაძლებლობა მიეცა თითოეულ ადამიანს და სწორედ ამიტომაც იწოდება ჯვარი სოცოცხლის, ცხოვრების მომნიჭებლად.
მართლმადიდებლურმა ეკლესიამ ჯვართამაღლების დღესასწაულით მორწმუნეებს შეახსენებს, ღირსეული პატივი მიაგონ უფლის ჯვარს, რომელზეც მაცხოვარმა ჩვენი ხსნისათვის უდიდესი ტანჯვა-წამება დაითმინა. ეს უდიდესი სიწმინდე ქრისტიანებმა მაცხოვრის ჯვარცმიდან სამასი წლის შემდეგ, 326 წელს, მოციქულთასწორი იმპერატორის, კონსტანტინე დიდის (306-337 ) დროს იპოვეს და მისი თაყვანისცემის შესაძლებლობა მიეცათ.
კირილე იერუსალიმელი მოწმობს, რომ უკვე მოციქულთა დროიდან იერუსალიმში დაიწყო იმ ადგილების მოლოცვა და თაყვანისცემა, რომელიც ქრისტეს მიწიერი ცხოვრების უმნიშვნელოვანეს მომენტებთან იყო დაკავშირებული. რომის წარმართი იმპერატორები კი ცდილობდნენ, ადამიანთა ცნობიერებიდან აღმოეფხვრათ იმ წმიდა ადგილების ხსოვნა, სადაც ევნო მაცხოვარი და დიდებით აღდგა. მათ სრულიად შეუცვალეს გოლგოთისა და წმიდა საფლავის იერსახე. წმიდა ადგილების შებღალვაში განსაკუთრებით გამოიჩინა თავი იმპერატორმა ადრიანემ, რომელმაც ქრისტიანთა დევნით გაითქვა სახელი. მან ბრძანა, მიწითა და ქვებით დაეფარათ უფლის საფლავი, ხოლო გოლგოთაზე ქალღმერთ, ვენერას, ტაძარი აეგოთ და მისივე კერპი დაედგათ.
უფლის ჯვარცმის ადგილი, მიუხედავად წარმართთაგან არაერთგზის წაბილწვისა და შეგინებისა, კონსტანტინე დიდის მეფობამდე ხელშეუხებელი რჩებოდა. მას შემდეგ რაც კონსტანტინე დიდმა ღვთის შეწევნით სამ ომში გაიმარჯვა, გადაწყვიტა უფლის ცხოველმყოფელი ჯვრი ეპოვნა. რისთვისაც დედა, წმიდა დედოფალი ელენე იერუსალიმში გაგზავნა. იგი დიდხანს ამაოდ ცდილობდა, იერუსალიმის მკვიდრთაგან შეეტყო ჯვრის ადგილსამყოფელი. ბოლოს უფალმა მხცოვანი იუდეველის, იუდას მეშვეობით გააცხადა დაფარული. იპოვეს მაცხოვრის საფლავი, მის მახლობლად კი – სამი ჯვარი, დაფა პილატეს დავალებით გაკეთებული სამენოვანი წარწერით და ოთხი ლურსმანი, რომლითაც ძელზე მიამსჭვალეს ქრისტე. რომ გაეგოთ, რომელი იყო ცხოველსმყოფელი ძელი უფლისა, სამივე ჯვარი რიგრიგობით შეახეს მიცვალებულს. მესიის ჯვრის შეხებაზე მკვდარი გაცოცხლდა. უამრავი ქრისტიანი შეიკრიბა სიწმიდის თაყვანსაცემად. ისინი პატრიარქ მაკარის სთხოვდნენ, აღემართა ჯვარი, რომ ყველას შეძლებოდა მისი დანახვა. მაშინ მღვდელმთავარმა სხვა სასულიერო პირებთან ერთად სიწმიდის ამაღლება დაიწყო, ხალხი კი ხადილით: “უფალო, შეგვიწყალენ”, კრძალვით თაყვანს სცემდა მას. წმიდა ჯვრის აღმოჩენას კიდევ ერთი სასწაული ახლდა თან: მისი გადასახვით მძიმე ავადმყოფი ქალი განიკურნა.
წმიდა ელენე დედოფალმა მაცხოვრის ამქვეყნიურ ცხოვრებასთან დაკავშირებული ადგილები ტაძრების შეამკო: ოთხმოცზე მეტი ეკლესია აშენდა. კონსტანტინე დიდის ბრძანებით დაიწყო ქრისტეს აღდგომის ტაძრის მშენებლობა, რომელსაც გოლგოთა და უფლის საფლავი უნდა მოეცვა. ტაძარი დაახლოებით ათ წელს შენდებოდა და იკურთხა 335 წლის 13 სექტემბერს. მომდევნო დღეს, 14 ახალი სტილით 27 სექტემბერს დაწესდა პატიოსანი და ცხოველსმყოფელი ჯვრის ამაღლების დღესასწაული.
ამ დღეს იხსენიება მესიის ჯვართან დაკავშირებული კიდევ ერთი მოვლენა – 14-წლიანი ტყვეობის შემდეგ მისი დაბრუნება სპარსეთიდან იერუსალიმში. სპარსეთის მეფემ, ხოსრო II-მ დაამარცხა ბიზანტიელთა მხედრობა, დაარბია იერუსალიმი, გაიტანა უფლის ცხოველსმყოფელი ჯვარი. სიწმიდე 14 წელი იმოყოფებოდა სპარსეთში და მხოლოდ მას შემდეგ გადმოეცათ ქრისტიანებს, რაც იმპერატორმა ჰერეკლემ (610-641), ღვთის შეწევნით, დაამარცხა ისინი. ცხოველსმყოფელი ძელი დიდი ზეიმით შემოაბრძანეს იერუსალიმში. იმპერატორი ჰერაკლე სამეფო გვირგვინითა და პორფირით შემკული მიასვენებდა სიწმიდეს აღდგომის ტაძრისკენ. ბჭეებთან, რომელიც უნდა გაევლოთ გოლგოთაზე ამსვლელებს, მეფე უეცრად შედგა და გზის განგრძობას ვერ ახერხებდა. წმიდა პატრიარქმა ზაქარიამ აუხსნა: ეს – უფლის ანგელოზი გეღობება წინ, რადგან მას, ვინც კაცობრიობის გამოსასყიდად აზიდა ჯვარი გოლგოთაზე, ეს გზა სიმდაბლით გაიარაო. მაშინ ჰერაკლემ მოისხნა გვირგვინი, სამეფო მანტიაც განიმოსა და უბრალო ტანსაცმლით დაუბრკოლებლად შეაბრძანა სიწმიდე ტაძარში.
ჯვართამაღლების დღესასწაული (14 სექტემბერი) უკვდავყოფს იესოს ჯვარზე სიკვდილის მხსნელ ქმედებას, რომელსაც თითოეული ქრისტიანი ეზიარება, უბრალოდ პირჯვრის გადაწერის მეშვეობითაც. იგივე დატვირთვა აქვს გულზე ჯვრის ტარებას. მართლმადიდებელი ქრისტიანები ამით ადასტურებენ, რომ ჯვარცმული უფლის – ქრისტეს მიმდევრები არიან. მუდმივად შეახსენებთ, რომ იცხოვრონ ქრისტეს მცნებათა დაცვით, მასზე დაამყარონ სასოება და იმედი. გარდა ამისა, ჯვარი იცავს ბოროტ ძალთა ზემოქმედებისგან, რადგან იგი იარაღია, რომლის ხილვაც ყველაზე მეტად აფრთხობს ბოროტ სულს. როგორც წმიდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი ამბობს: „განვედ ჩემგან, სატანა, თორემ დაგცემ ჯვრით, რომლის წინაშეც ძრწის ყოველივე. ჯვარს ჩემი სხეულით ვატარებ; ჯვარს გამოვსახავ სიარულის დროს; ჯვარია ჩემს გულში და ჯვარია ჩემი დიდება!“
სოფიკო ნინიკაშვილი