მთაწმინდა, მამა დავითის მთა თბილისს დასავლეთის მხრიდან დაჰყურებს. ზედავოცენური ქვიშაქვებითა და თიხებით ნაგები, ზ.დ. 727 მეტრზე მდებარე პლატო, რომელსაც წინათ განდეგილის მთას უწოდებდნენ ქალაქის თითქმის ყველა წერტილიდან ჩანს და როგორც ლადო გუდიაშვილი იტყოდა ,,…ერის სინდისია, მისი ისტორიის თავფურცელია”. ამდენად გასაკვირიც არაა, რომ წარუშლელ კვალს ტოვებს მნახველზე. დღეს აქ „სახლობენ“ ილია, ვაჟა, ქაუქუცა, ნოდარ დუბმაძე, აკაკი ხორავა, ანა კალანდაძე და მრავალი ჩვენი სახელოვანი, გმირი წინაპრები. თუმცა, როგორც ისტორია გვამცნობს მთაწმინდის ერთ-ერთ პირველი ბინადარი ცამეტ ასურელი მამათგანი-დავით ყოფილა, რომელიც VI საუკუნეში ამ მიდამოებში-მღვიმეში ცხოვრობდა. მასვე გამოუკვეთავს სენაკი და აუგია პატარა სამლოცველო, სადაც ხუთშაბათობით ჩამოდიოდა ქრისტიანობის საქადაგებლად. წმიდა მამას თბილისში ცხოვრება დიდხანს არ დასცალდა. ცეცხლთაყვანისმცემლებმა ცილი დასწამეს მრუშობაში და ქალაქიდან განდევნეს. წასვლამდე მამა დავითს ლოცვით წყარო გამოუთხოვია უფლისთვის სნეულთა განსაკურნებლად, რომლიც დღემდე მოედინება და მაკურნებელი თვისებებიც შენარჩუნებული აქვს.
მამადავითის პირველი ეკლესიის შესახებ მატიანეს ზუსტი ცნობები არ შემოუნახავს. ცნობილია, რომ IX საუკუნეში აქ ივერიის ღვთისმშობლის ეკლესია იდგა. ამიტომაც, ათონის მთის მსგავსად, მამადავითის მეორე სახელი – მთაწმინდა დაერქვა.
XVI საუკუნეში ათონის მთიდან ჩამოსულმა ორმა ბერმა, დავით და ნიკოლოზ გაბაშვილებმა, დაზიანებული ეკლესიის ადგილას ღვთისმშობლის სახელზე მონასტერი ააგეს და ახალ ტაძარს მთაწმინდის ძირას მდებარე მიწები შესწირეს.
ქართველი მეფენი და დიდებულნი დიდი მოწიწებით ეპყრობოდნენ ამ ადგილს. ქართლის მეფის ლუარსაბ I-ის სიგელში ნაჩვენებია, რომ ეკლესიისათვის ვინმე ზურაბს შეუწირავს დიღომში ზვრები და ბაღები. ბერად აღკვეცილი ქართლის მეფე დავით X მამადავითის მთაზე ცხოვრობდა და აქვეა დაკრძალული. აქ გარდაიცვალა რუისის ეპისკოპოსი ნიკოლოზიც, რომელმაც ხანდაზმულობის გამო უარი თქვა ეპარქიის მართვაზე და მთაწმინდაზე დასახლდა. შვილის დაკარგვით დამწუხრებული მეფე ერეკლე II ერთხანს ამ მონასტერში ცხოვრობდა და ქვეყანას აქედან მართავდა. აქაურობა უყვარდა საქართველოს უკანასკნელ მეფეს გიორგი XII-საც, მონასტრის შეკეთებაც განუზრახავს, მაგრამ აღარ დასცალდა.
ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, XVIII საუკუნის ბოლოს მონასტერი მიტოვებული, უმოქმედო და გაჩანაგებული ყოფილა. დაზიანებული ნაგებობები თანდათან ინგრეოდა. არემარე ისეთ ხშირ ჯაგნარს დაეფარა, რომ მლოცველებს თურმე მასთან მიახლოებაც უჭირდათ.
საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია ჯერ გაუქმებული არ იყო, როცა კათოლიკოსმა ანტონ II-მ ყურადღება მიაქცია მამადავითის დანგრეულ ტაძარს და მისი აღდგენა ქაშუეთის მღვდელს თომა გრიგორიევს დაავალა. უკვე ერთი წლის შემდეგ, 1810 წელს, თბილისელთა შემოწირულობებით აიგო ტაძარ, რომელიც ანტონ II-ის ლოცვა-კურთხევით ფერისცვალების სახელობაზე აკურთხა არქიმანდრიტმა ტრიფილემ. სახელი შემთხვევით არ შეურჩევიათ – გარეჯის უდაბნოში ღირსი მამა დავითი სწორედ ფერისცვალების მონასტერშია დაკრძალული. 1817 წელს კავკასიის მთავარმმართებლის ალექსანდრე ერმოლოვის ბრძანებით ეკლესიისაკენ მიმავალი გზა მესანგრეებმა ბუჩქრანისაგან გაწმინდეს და გააფართოვეს. ეკლესიის ეზო ქვის გალავნით შემოღობეს და შიგნით მცირე ზომის სამრეკლო ააგეს.
1850 წლიდან, როდესაც საქართველოში ეკლესიათა რეკონსტრუქცია დაიწყო, დღის წესრიგში დადგა მთაწმინდის ნახევრად ქვისა და ნახევრად ხის ეკლესიის განახლების საკითხი, ამიტომ დაშალეს ძველი ეკლესია და 1859 წელს ჩაყარეს ახალი ტაძრის ბალავარი.
დღევანდელი სახით მთაწმინდის მამადავითის სახელობის ეკლესია 1859-1871 წლებში აშენდა. შენობა არ გამოირჩევა უნიკალური არქიტექტურით. მასში ქართული ორნამენტი ერთობ მიჩქმალულია, მაგრამ გუმბათს, ყელს, პირამიდულ სახურავს და გვერდითი ფასადის ფრონტონს ქართული ხუროთმოძღვრების ელფერი დაჰკრავს.
ეკლესია აგურითაა ნაშენი. გარედან ჯვარგუმბათოვანი ფორმა აქვს, თუმცა, ეს სტრუქტურა ეფემერულია და არა ისახება ნაგებობის შიდა სივრცეში. გარედან შენობა სადაა, დეკორატიული თაღები ამკობს მხოლოდ ფასადების გრძივი კედლების ზედა ნაწილებს. საკურთხევლის ნახევრადწრიულად შვერილ აბსიდზე შუა მრგვალი სარკმლის ქვეშ აგურის წყობაში ჩართულია მოწითალო ქვის მაღალი ჯვარი. ინტერიერის წაგრძელებულ დასავლეთ მკლავში მოწყობილია ხის პატრონიკე. შესასვლელი ორი მხრიდან აქვს: დასავლეთიდან და სამხრეთიდან. ტაძრის სიმაღლე (ჯვრიანად) 25,7 მეტრია, სიგრძე – 17,2, სიგანე – 10,7 მეტრი. შენობაში, მგალობელთა გუნდის ჩათვლით თავისუფლად ეტევა 400 კაცი.
ეკლესიის სამხრეთით მდგომი სამიარუსიანი სამლოცველო ასევე აგურითაა ნაშენი, მესამე იარუსი-სამრეკლო კი ქვისაა და თაღებითაა გახსნილი. ტაძრის მახლობლად მდებარეობს მამა დავით გარეჯელის სენაკი, აგრეთვე, საკურნებელი თვისების მქონე წყარო.
ქალაქის მცხოვრებლები ფულითაც ეხმარებოდნენ მშენებლობას და ფერდობზე საშენი მასალის აზიდვაშიც მონაწილეობდნენ. მიუხედავად ამისა, მშენებლობა სახსრების ნაკლებობის გამო დიდხანს გაგრძელდა. უფულობის გამო კანკელი ანჩისხატის ეკლესიიდან წამოიღეს. ახალი ტაძარი წმინდა დავით გარეჯელის სახელზე მხოლოდ 1871 წელს აკურთხა საქართველოს მაშინდელმა ეგზარქოსმა ევსევიმ.
მამა დავითის ტაძარი თავდაპირველად უგუმბათო იყო, 1877 წელს დეკანოზმა იოსებ გრიგორიევმა ეკლესიის შენობა გუმბათით დააგვირგვინა. მანვე 1889 წელს ტაძრის კედლები მოახატვინა.
ფრესკათა უმეტესობა საქართველოს ეკლესიის წმიდანთა ცხოვრებას ასახავს და ქართველ წმინდანთა ფიგურები შეადგენს, საკურთხეველში წმ. სამების გამოსახულებაა მოცემული. ტაძრის სატრაპეზოს კედელზე წარმოდგენილია იესო ქრისტეს მოციქულთა ფრესკები. საკურთხევლის ორივე მხარეზე მარჯვენა და მარცხენა კედლებზე მოთავსებულია ღირსი დავით გარეჯელისა და წმიდა ნიკოლოზის ხატები. ტაძარს ამშვენებს XIX საუკუნის რუსული ხატები, ასევე თანამედროვე – ათორმეტი საუფლო დღესასწაულის ხატები, მარიამ მაგდალინელი, ღვთისმშობლის ხატი „წყარო ცხოვრებისა“, ადამისა და ევას ხეში ნაკვეთი ხატი.
XX საუკუნის დასაწყისში ძველი ეკლესიის ადგილზე სამრეკლო ააგეს, რომელშიც ფერისცვალების ეკლესიაა მოქცეული, ბოლო წლებში კი სამლოცველო წმინდა დავითის წყაროსთანაც აშენდა.
დღემდეა შემორჩენილი მამადავითობის აღნიშვნის ტარდიცი. აქ ყოველ წელიწადს, წმინდა დავით გარეჯელის გარდაცვალების დღეს, ამაღლების მომდევნო ხუთშაბათს, მამადავითობა განსაკუთრებულად აღინიშნებოდა. იგი თბილისელთა ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული დღესასწაული იყო. დილაადრიან იწყებოდა მთაწმინდისაკენ ხალხის საზეიმო სვლა. მლოცველები, რომლებიც ქალაქის ახლომახლო სოფლებიდანაც ჩამოდიოდნენ, მამადავითის ეკლესიას ფეხშიშველნი სამჯერ უვლიდნენ გარს. დღესასწაული გვიან ღამემდე გრძელდებოდა.
მამადავითის ეკლესიის შემოგარენში. მთაწმინდაზე პანთეონის დაარსების იდეა გაჩნდა აკაკი წერეთლის დაკრძალვის დღეებში, თუმცა მანამდეც XIX საუკუნის მეორე ნახევარში ეკლესიის ეზოში უკვე იყო დასაფლავებული რამდენიმე ღირსეული მამულიშვილი. პანთეონი გაიხსნა 1929 წელს, აქ დაკრძალული ალექსანდრე გრიბოედოვის გარდაცვალების მე-100 წლისთავზე.
მთაწმინდა მრავალგზის გამხდარა პოეტების, მხატვრებისა და კომპოზიტორების შთაგონების წყარო – მათ მრავალი გამორჩეული მხატვარული, ნაწარმოები უძღვნეს წმინდა სავანეს. და ბოლოს, აკაკის დავესესხები: “…მთაწმინდა გულში იხუტებს საშვილიშვილო სამარეს, მამა დავითსა ავედრებს, აბარებს ქვეყნის მოყვარეს.”
სოფიკო ნინიკაშვილი